लास्ट पोज

देश मात्र होइन, राष्ट्रियता पनि

'दुई वर्षमा संविधान बन्छ भन्थे,

नेपाल साँच्चिकै नयाँ हुन्छ भन्थे,

देश संघीयतामा जान्छ भन्थे,

तर,

न संघि 'यता' भयो, न संघि

'उता' भयो,

न सरकार आफैं चलाउने बलबुता भयो,

उल्टै 'देश' विदेशीको जुत्ता भयो,

'राष्ट्रियता'- त्यही जुत्ताको फित्ता भयो !'

हो, 'देश' र 'राष्ट्रियता' !

मेची र महाकालीबीचको भूभाग 'देश' हो भने यहाँभित्रका भाषा, संस्कृति, परम्परा, प्रकृति— हाम्रा 'राष्ट्रियता' हुन्। जसरी, सिमाना मिचिंदा हाम्रो 'देश' दुख्छ, त्यसरी नै संस्कृति थिचिंदा हाम्रो 'राष्ट्रियता' दुख्नुपर्छ। सत्ताखेलमा 'मित्रराष्ट्र'हरूको हस्तक्षेप हुँदा जसरी हाम्रो स्वाभिमान निहुरिन्छ, त्यसरी नै एनजिओखेलमा 'परम्परा' मेटिंदा हाम्रो इमान पिरोलिनुपर्छ। तर, हामी सिमानाको मात्र पछि लाग्यौं- सँगसँगै 'राष्ट्रियता'पनि बचाउन सकेको भए कस्तो राम्रो हुन्थ्यो !

संस्कृति मेटिंदो छ, प्रकृति लुटिंदो छ, परम्परा पेलिइँदो छ। भाषा-भाषिका लोपोन्मुख छन्, धर्म परिवर्तनको बाढी आएको छ— त्यतातिर कमैको ध्यान गएको देख्दा यस्तो लाग्छ— देश नामको भूगोलमात्र ठूलो कुरा हो- यहाँभित्रका 'राष्ट्रियता' केही होइनन् ! तर, याद राखौं—

'मातृत्व, मातृभूमि, मातृभाषा— जब बिर्सन्छौं जानी-नजानी,

सम्झौं, हाम्रो सारा लगानी— भयो बालुवामा पानी।'

कविता पढेर तपाईंका मनमा विभिन्न भाव उम्लिन थाले होला। कोही नेतालाई गाली गर्न थाल्नुभयो होला, कोही पंक्तिकारलाई ताली दिन थाल्नुभयो होला, तर सोचौं- हाम्रो राष्ट्रियता जोगाउन हामी आफूले चाहिं के गर्‍यौं त !

हिन्दी सिरियल 'गीत'की नायिका रुँदा हाम्रो चित्त दुख्छ, लोकगायिका योगिता मोक्तानको मृत्युको खबर कसैलाई थाहा नहोला ! भ्यालेन्टाइन 'डे' सेलिब्रेट गरिरहँदा 'मार्टियस् डे' को सम्झना सायदै कमैलाई होला ! आफ्नो मातृभाषाको 'लिपि' थाहा नहोला— ब्राइन्ड एडम्सका सबै गीतको 'लिरिक्स' कण्ठै होला ! वास्तवमा, हामी नेपाल देशका 'नागरिक' हौं, तर 'राष्ट्रियताका हकमा हामी आधा राष्ट्रिय आधा अन्तर्राष्ट्रिय भयौं ! हाम्रो आफ्नोपन गोलमटोल हुन पुग्यो !!

हो, नागरिकमा राष्ट्रियताको भाव जगाउने काम नेतृत्वले गर्नुपथ्र्यो। दुर्भाग्य ! सिस्नुपानी नेपालले भनेझैं स्थिति छ—

'कोहीका मुख दिल्लीतिर, कोहीका चाइना फिरेका,

जुनै जोगी आए पनि कानै चिरेका !'

राजनीतिज्ञलाई 'देश'मात्र भए पुग्छ, जनतालाई देश र देशभित्रको विशाल 'राष्ट्रियता' चाहिन्छ। त्यसलाई जोगाउने पनि त्यसैले हो, जसलाई त्यसको बढी आवश्यकता पर्छ। बहुराष्ट्रिय टिभी च्यानलहरूमार्फत हाम्रो भाषा, संस्कृति अतिक्रमित हुँदैछन्, त्यसको सीमा रेखा कोरौं। भाषा, संस्कृति, एकता र आफ्नोपन सिद्धियो भने देशमात्रै बाँकी रहेर केही पनि हुँदैन। राष्ट्रियताबिनाको देश र देशबिनाको राष्ट्रियता— हावाबिनाको भकुन्डो हो, न गुड्छ, न उड्छ !!

यदि 'राष्ट्रियता' सिमानामात्र होइन भने, 'राष्ट्रियता' जोगाउने काम त नेपाल देशभन्दा बाहिरका नेपालीहरूले गरिरहेका छन्। हामी त सिमानाका लागि मात्र चिन्तित भयौं— 'राष्ट्रियता'का बारेमा चिन्तित नेपाली खोज्न त दार्जीलिङ, आसाम र बर्मा जानुपर्छ, नेपालीपन र नेपाली मन त त्यहाँ छ। नेपाली संस्कृतिको प्रयोग र संरक्षण त उनीहरूले गरिरहेका छन्। त्यही भाषा-संस्कृतिकै कारण भुटानीहरूले आफ्नो देशबाट लखेटिनुपर्‍यो। पुनर्वास गराइएका भुट्निज नेपालीहरूले त्यहाँ सबैभन्दा लामो समयसम्म सिमानाबाहिरको 'राष्ट्रियता' जोगाइराख्ने पक्का छ। विभिन्न कारणले विदेशमा स्थायी बसोबास गर्ने सम्पूर्ण नेपालीले 'नेपालका राष्ट्रियताहरू' जोगाइरहेका छन्, त्योभन्दा बढी अब हामीले जिम्मेवारीबोध गर्नुपर्छ। किनभने-

सिक्किममा बाढी आउँदा, दार्जीलिङमा पहिरो

'देश' जस्तै 'राष्ट्रियता' को नाता हुन्छ गहिरो।'